Deze les bestaat uit vier onderdelen en een lijst met inspirerende kunstwerken die we verbinden aan deze les.
1 Introductie op het thema TIJD
Dit doen we aan de hand van het essay De Zee als Metronoom van Laure van den Hout. Hoe verhoudt jouw persoonlijke tijdsbeleving zich tot de natuurlijke cycli?
2 De visualisatie van de TIJD
Hoe kan kunst dingen ervaarbaar maken, zoals bijvoorbeeld tijdsbeleving?
3 Leven in het NU... of elders?
Over hoe het belangrijkste moment in de tijd, het heden, ons steeds weer lijkt te ontglippen.
Hoe verhoudt dit zich tot de zogenaamde ‘kloktijd’?
En in hoeverre zijn we in staat deze ‘natuurlijke tijd’ te ervaren?
DENKEN
De vraag die je je na het lezen van het essay kunt stellen is in hoeverre (hoe en wanneer) jij die persoonlijke tijdsbeleving in relatie tot de natuur ervaart. Geef daar voorbeelden bij en relateer ze aan het essay van Laure van den Hout.
Voorbeelden
Anouk denkt er na het lezen van het essay bijvoorbeeld aan dat zij productiever is in de nacht, omdat de wereld dan stil is: "Er vormt zich als gevolg daarvan een plek zonder bereik, waardoor ik een andere tijdsbeleving en focus kom."
Terwijl Sophie het liefst de natuur ingaat. Plekken inspireren haar tot maken en bieden voeding: "Het onderweg zijn is voor mij nodig om op ideeën te komen. Het blijven of verblijven op eenzelfde plek zorgt voor stilstand in mijn makerschap."
Marijke van Warmerdam – Then, now, and then, Centraal Museum in Landhuis Oud Amelisweerd, 2022. Links: Per sempre, 2021, digitale film en rechts: Ti amo, 2021 digitale film. Foto: Gert-Jan van Rooij. Courtesy: Annet Gelink Gallery, Amsterdam en Galerie van Gelder, Amsterdam
2. Visualisatie
Om te kijken hoe de beleving van TIJD kan verschillen, hebben Sophie en Anouk tijdens het maken van deze lessen het onderwerp eerst met elkaar gevisualiseerd. Kunst kan dingen ervaarbaar maken, bijvoorbeeld de tijdsbeleving, of daarmee spelen.
Beluister het audiofragment:
Henri Bergson - Tijd
In het audiofragment wordt gerefereerd aan de filosoof Henri Bergson (1859 – 1941). Hij maakte, in de context van de opkomende stad, een onderscheid tussen de kloktijd en de innerlijke tijd. Hij noemde de kloktijd de tijd die we in meetbare zin tot onze beschikking hebben, terwijl de innerlijke tijd de tijd is wie we zijn of: die zich diep in onszelf afspeelt. Innerlijke tijd is niet te meten, die moet je ervaren. Daarom is ze beter in kunst uit te drukken dan in een rationeel betoog.
De volgende reflectieve vragen zouden richtinggevend kunnen zijn:
Wanneer voel je de tijd het meest? Wanneer ben je je bewust van de tijd?
Is er een verschil tussen de kloktijd en jouw innerlijke tijd en overlappen ze elkaar ook ergens?
Pak pen en papier en onderzoek al schrijvend en/of tekenend je bevindingen.
Die kloktijd zorgt ervoor dat we in een automaat veranderen en misschien uiteindelijk van onszelf vervreemden.
In het werk van Maarten Baas staat TIJD centraal. Hij maakt films, performances en installaties. Vaak plaatst hij zijn Real Time werken in de openbare ruimte om de interactie met publiek aan te gaan.
Alleen al door de titel Real Time stelt zijn werk de vraag waar eigenlijk aan gerefereerd wordt, en verstaan we hieronder hetzelfde?
Maarten Baas (2016), Real Time series, Schipholklok voor de luchthaven Schiphol. Maarten Baas (2016), Real Time series, Schipholklok voor de luchthaven Schiphol.
LUISTER
Voor verheldering van de volgende opdracht kun je hier Sophie haar uitleg beluisteren:
AUDIOFRAGMENT
Sophie vertelt over hoe filosoof Paul van Tongeren de doorwerkingen van TIJD (verleden, heden en toekomst) beschrijft. Dit kan je weer verder tot nadenken zetten met betrekking tot je visualisatie van TIJD.
Hoe visualiseer jij TIJD?
Pak een stuk papier en teken-schrijfmateriaal en probeer de wijze waarop jij de tijd ervaart te verbeelden.
Richtinggevende vragen:
Is er een tijdlijn?
Welke richting gaat de tijd/tijden uit?
Is er verschil tussen verleden, heden en toekomst? Zit daar een verschil in tijdsbeleving in?
Beleef je de tijd in lagen of kleuren of vormen? En wat voor effect heeft dat op je dagelijkse bestaan. Mooi om hierover in gesprek te gaan met iemand anders en te vergelijken.
Zo ziet Anouk de dag in een vierkant, waarbij iedere zijde zes uur beslaat en een kleurverloop heeft. Sophie beleeft de tijd als een cirkel, waarbij alles wat is geweest en nog komen gaat in verbinding staat met elkaar en niet los gezien kan worden. Het verleden heeft het heden nodig.
Van het verleden, via het heden, naar de toekomst.
Beeldend kunstenaar en alumnus ArtEZ BEAR Thijs Linssen speelt in zijn werk met tijd en tijdsbeleving. In deze video (gemaakt door Irene Constandse en Kees Veling voor ArtEZ Studium Generale en ook verderop te zien) bespreekt hij aan de hand van zijn werk Eternal Sunshine het bekende fenomeen van de zonsondergang dat door mensen vaak tot bevroren moment wordt gemaakt door er foto's van te maken. Thijs maakt in zijn werk de zonsondergang tot iets dat eindeloos doorgaat.
SCHRIJF:
Laat je inspireren door Thijs. Wat zou er gebeuren wanneer schaarse ultrakorte momenten, zoals bovenstaand beschreven moment, eindeloos zouden duren?
Kies een eigen fenomeen dat voor jou schaars is of voor jouw gevoel te kort duurt.
Wat wil je dat in je leven eindeloos doorgaat? Zet de timer op vijf minuten en begin hierover te schrijven. Stop pas zodra je de timer hoort aflopen.
‘I really want people to reflect on the concept of time’
LUISTER
Sophie en Anouk spreken verder over het essay De zee als metronoom in relatie tot de beleving van TIJD. Beluister hier hun gesprek.
AUDIOFRAGMENT
Sophie en Anouk spreken verder over het essay van Laure van den Hout in relatie tot de beleving van TIJD.
"Voor het tijd ervarende bewustzijn volstaat de binding aan de eigen tijd van het lichaam nu eenmaal niet, er is in elk geval nog een houvast in de wereld nodig los van het eigen lichaam, bewustzijn bevindt zich in het lichaam en in de wereld, daarom is de tijd lichamelijk en werelds."
Joke J. Hermsen
3. Leven in het NU
..of elders?
Luister naar een gesprek tussen Sophie en Anouk over het NU.
AUDIOFRAGMENT Sophie en Anouk in gesprek over het NU
‘Mens-zijn betekent je vroeg of laat afvragen wat tijd eigenlijk is’, schrijft Geert Jan Blanken in Kierkegaard. Een inleiding in zijn leven en werk (Ambo Anthos, 2012).
In ons leven draait alles om de verhouding tussen tijdelijkheid en eeuwigheid en de manier waarop wij ermee omgaan, meende de Deense filosoof Søren Kierkegaard (1813-1855). Het belangrijkste moment in de tijd, het heden, lijkt ons steeds te ontglippen: de mens leeft voortdurend in de verloren tijd van het verleden, of in de geleende tijd van de toekomst. Echt leven betekent in het NU leven, zegt Kierkegaard, en daarvoor moet je een sprong maken van het verleden naar de toekomst. In het NU zijn is kiezen en je engageren.
Hoe doe je dat?
Ludovico Einaudi, "Elegy for the Arctic" - Official Live (Greenpeace)
LUISTER
In de voorafgaande video heb je kunnen zien hoe Ludovico Einaudi op een ijsschots achter zijn vleugel zit, te midden van het afbrekende ijs. Het ijs hoor je bijna ademen; In samenspel met de piano kraakt het, smelt het en plonst het in het water. Een indringende ervaring van het NU. En tevens de boodschap dat de tijd dringt! Geen wonder dat dit in het kader van een actie van Greenpeace plaatsvond.
Luister ter aanvulling van de opdracht naar het volgende audiofragment:
AUDIOFRAGMENT ter aanvulling van de opdracht:
DENK:
Kan kunstbeleving of het maken van kunst volgens jou bijdragen aan het ervaren van het NU?
Welke muziek luister je wanneer je je in het NU wilt voelen? En wat doet dat met de activiteit die je op dat moment doet?
UITNODIGING OPEN SPOTIFY
We hebben hier een open Spotify aangemaakt. Voel je uitgenodigd muziek toe te voegen die volgens jou past bij het NU. Vervolgens kunnen we samen in de gemeenschappelijke playlist ontdekken hoezeer dat vergelijkbaar is of uiteen kan lopen.
Juist doordat we het verstrijken van de tijd belichamen zijn we bijna nooit echt in het nu aanwezig, sommige leren daarmee leven, door een thuis in het verleden te vinden, anderen in de toekomst, dubbel ongelukkig is degene die zich de toekomst herinnert of het verleden verwacht.
Paul van Tongeren
Alice of Ariadne
Anouk vergelijkt in onderstaand audiofragment haar dagelijkse zelf gekscherend met het witte konijn uit Alice in Wonderland, uit het beroemde boek van Lewis Caroll. Ze heeft regelmatig het gevoel dat haar hoofd in een andere tijd leeft dan haar lichaam. Hoe ga je daarmee om? Daarnaast zou ze, als ze nog eens moest kiezen, ook wel het karakter Ariadne willen zijn uit Christopher Nolan’s film Inception (2010), een vrouw die de architect is van dromen, andere ruimtes/tijden en mogelijke werelden.
AUDIOFRAGMENT tussen Sophie en Anouk
DENK
Heb jij een film, toneel- of literair karakter waarop je zou willen lijken? Beschrijf het tussengebied/verschil met je dagelijkse zelf. Zouden deze karakters elkaar meer met elkaar kunnen resoneren en hoe zou dat kunnen werken/wat kan het opleveren bijvoorbeeld in je makerschap?
Schermtijd verdwijntijd
In dit AUDIOFRAGMENT spreken Sophie en Anouk over innerlijke tijd en kloktijd, maar schermtijd lijkt een heel nieuwe en andersoortige dimensie te zijn. In het audiofragment noemen ze het ‘verdwijntijd’.
AUDIOFRAGMENT tussen Sophie en Anouk
DENK
Hoe zie jij dit? Check een week lang je schermtijd en reflecteer hier op. Wat valt je op? Wat gebeurt er wanneer je op je scherm zit? Zie je het als een vorm van verdwijnen? Als een vorm van maken? Als iets anders?
MAAK
Als er geen klok in de buurt is en je je telefoon niet mag gebruiken, welke zintuigen gebruik je dan om te bepalen wat de tijd is en waar je je bevindt? Kijk je naar de stand van de planeten? Het licht? De kleuren in de lucht?
Ga ergens staan. Kies een manier om je tijd en plaats te bepalen en uit te drukken zonder gebruik van nieuwe media. Dit betekent dat je kunt kiezen voor je lichaam, het schrijven, het denken, het tekenen of het gesprek. Probeer zo goed mogelijk te registreren wat je waarneemt en dit te beschrijven zonder daarbij in te vullen of er vooronderstellingen aan toe te voegen. Wat levert dit je op?
DENKEN
Tijdsbeleving en heel bewust in het NU zijn, heeft ook vaak te maken met aandacht. Hoe heb jij het essay De zee als metronoom van Laure van den Hout gelezen? Met hoeveel aandacht heb je dat gedaan? Kun je de tekst nog anders benaderen? Bijvoorbeeld door deze niet van het scherm te lezen, maar van papier en er gelijktijdig in te strepen en te krassen, en er je eigen associaties en gedachten erbij te schrijven.
Lees het essay nogmaals en reflecteer op op het verschil tussen de eerste manier waarop je de tekst las en de tweede manier waarop je dat deed.
Marijke van Warmerdam – Ti amo, 2021, film still, digital film loop, 2’53”. Courtesy: Annet Gelink Gallery, Amsterdam en Galerie van Gelder, Amsterdam.
Lees het essay Dit werk kwam in vijf minuten tot stand van Persis Bekkering. dat ingaat op tijd en efficiëntie in relatie tot het kapitalistische idee achter tijd. Persis schrijft onder meer over verveling en luiheid als elementen van makerschap die in contrast staan met de tijdsdruk die we steeds voelen.
Kan kunst bestaan binnen het kapitalisme dat ingaat op de druk die de samenleving steeds meer legt op efficiëntie en hoe de kunst daardoor ten prooi valt aan het kapitalisme?
Tijd en vooral het werk dat in die tijd wordt gedaan, wordt vaak op basis van de meetbaarheid ervan gewaardeerd; snel werk oogst waardering, langzaam werk niet. Het essay van Persis Bekkering gaat in op wat het kapitalisme en het daarbij horende ideaal van efficiëntie met ons begrip van tijd heeft gedaan.
Mladen Stilinovic – Artist at Work, 1978
Sander Breure & Witte van Hulzen – how can we know the dancer from the dance?, 2016.
DENK / DOE
‘Alleen vanuit een onbegrensde ruimte waarin niets tot stand komt – alleen dankzij luiheid – kan de kunstenaar werken, nieuwe grenzen verkennen, experimenteren, falen. Dit klinkt misschien gemakkelijk, maar dat is het niet. Het is niet genoeg om over luiheid te weten, je moet het trainen, perfectioneren, langdurig ondergaan.’ Uit: Dit werk kwam in vijf minuten tot stand
DENK:
Wat vind je van bovenstaand citaat? In hoeverre voel je de ruimte om jezelf dit toe te staan of te praktiseren?
DOE
Zorg ervoor dat je een dag zoveel mogelijk treuzelt en niets doet, mag dat van jezelf? En wat levert het op? Schrijf, denk, spar met iemand over hoe dit treuzelen van belang kan zijn voor je maakpraktijk. Wat kom je tegen als je nergens op uit bent?
AUDIOFRAGMENT
Anouk en Sophie zijn in dit fragment in gesprek over de fenomenologie waarin de directe ervaring en waarneming van verschijnselen en objecten centraal staat. Filosoof Martin Heidegger (1889-1976) heeft het over Dasein en staat wellicht als haaks op de digitale wereld die hier soms tussen lijkt te staan/deze directe ervaring medieert.
Tevens gaat over het apparaten die ons dagelijks analoge handelen vervangen. Deze opname heb je nodig bij het maken van de opdracht op de volgende pagina.
LUISTER op de vorige pagina het audiofragment waarin Sophie en Anouk met elkaar in gesprek zijn over de efficiëntie van apparaten.
KIJK om je heen en kies een apparaat uit. Kies bijvoorbeeld voor de koffiebonenmaler, de wasmachine, de vaatwasser etc. Deze apparaten nemen ons werk uit handen, wat tijdsbesparend zou werken, maar wat zou er gebeuren als jij weer degene bent die de analoge handeling van het apparaat vervult. Wat doet dat met je? Schrijf er een reflectie over.
VRAAG
naar aanleiding van de film Perfect Days (zie volgende videofragment):
Heb jij een (on)bewust streven, een drive om ergens naartoe te werken? Kun je dit verklaren? En zou je dat weleens anders willen? Waarom wel of niet? Kan doelloos ook tijdloos zijn?
PERFECT DAYS - Official Trailer
KIJKtip
De film Perfect Days (2023) van Wim Wenders gaat over de poëzie van de alledaagse handeling en het mijmeren dat daarmee gepaard gaat. Waar onze samenleving veel waarde hecht aan ’efficiëntie’, ‘iets bereiken’, ‘hogerop komen’ en ‘materialiteit’ is de hoofdpersoon in de film tevreden en gelukkig met het dagelijks schoonmaken van openbare toiletten en het herhaaldelijk opmaken en opruimen van zijn bed. Waarin schuilt het geheim dat hij hierin voldoening kan vinden?
VERDER DENKEN
Byung Chul-Han (1959) is een in Zuid-Korea geboren filosoof en cultuurtheoreticus. Hij heeft veel boeken geschreven en geeft les op de kunstacademie in Berlijn. Zijn doctoraat baseerde zich op het gedachtengoed van Heidegger. In The Burnout Society (2015) schrijft hij dat de mens zichzelf uitbuit: Tegenwoordig is iedereen een zichzelf uitbuitende arbeider in zijn of haar eigen onderneming. Mensen zijn nu meester en slaaf in één. Zelfs klassenstrijd is getransformeerd in een innerlijke strijd tegen zichzelf. (Han, 'Psychopolitiek' 2017, p.13) Volgens Han houdt dit het systeem in stand, maar kunnen we ons ook steeds minder binden aan een ander, omdat wij om onszelf draaien. Het vermogen te kunnen verlangen, geraakt naar de achtergrond.
