Mirella Koopman studeert docent beeldende kunst en vormgeving aan ArtEZ en spreekt tijdens haar stage bij ArtEZ Studium Generale met studenten over hun werk en onderzoek. Dit keer gaat zij in gesprek met Geert Pfeiffer, student klassieke muziek. Geert werkt aan een project waarin tijd, vergankelijkheid, zichtbaar maken en vasthouden belangrijke elementen zijn. In zijn project verzamelt Geert de herinneringen van zijn opa die aan Alzheimer lijdt en wil hij erachter komen hoe de ziekte het leven van zijn opa heeft aangetast en veranderd. En op welke manier kan muziek betekenis en troost bieden aan mensen met deze ziekte?
“Shall I compare thee to a summer's day?
Thou art more lovely and more temperate.
Rough winds do shake the darling buds of May,
And summer's lease hath all too short a date.
Sometime too hot the eye of heaven shines,
And often is his gold complexion dimmed,
And every fair from fair sometime declines,
By chance or nature's changing course untrimmed;
But thy eternal summer shall not fade
Nor lose possession of that fair thou ow'st,
Nor shall death brag thou wander'st in his shade
When in eternal lines to time thou grow'st.
So long as men can breathe or eyes can see,
So long lives this, and this gives life to thee.”
Sonnet 18 is een van de bekendste sonnetten van William Shakespeare. Het is een gedicht waarin parallellen worden gelegd tussen de vergankelijkheid van de jeugd en het voorbijgaan en de veranderingen van de zomer. In tegenstelling tot de zomer leeft de jeugd voort in de regels van het gedicht zolang het gedicht wordt gelezen. Het doet mij denken aan het project van Geert Pfeifer waarin tijd, vergankelijkheid, zichtbaar maken en vasthouden belangrijke elementen zijn. In een interview voor ArtEZ Studium Generale spreek ik hem over zijn project en hoe hij zover is gekomen.
Kun je een introductie geven op het onderzoek dat je doet?
Mijn opa was een hele intelligente man totdat hij alzheimer kreeg en alles veranderde. Ik wil iets betekenen voor mensen die hetzelfde proces doormaken. Het is een veel voorkomende ziekte maar in termen van theater en muziek wordt er nog niet veel mee gedaan. Er bestaan een paar mooie voorstellingen maar over het algemeen is het aanbod vrij schaars. Als ik met mijn voorstelling andere mensen kan helpen en steun kan bieden in datgene wat zij meemaken lijkt me dat een mooi streven. Het onderzoek bestaat nu voornamelijk uit het verzamelen van herinneringen over mijn opa. Herinneringen die afkomstig zijn uit zijn hele levenslijn. Daarnaast onderzoek ik hoe alzheimer zijn dagelijks leven heeft aangetast en hoe die hele verandering heeft plaatsgevonden.
Ik moet denken aan een filmfragment dat veel rond is gegaan op Social Media waar een voormalig balletdanseres met de ziekte van alzheimer zittend in haar rolstoel mee begint te bewegen op muziek van de stervende zwaan. Dat is zo’n ontzettend indrukwekkend filmpje waarin aftakeling maar ook de kracht van de herinnering van muziek in één moment samenkomen. Heeft jouw project ook betekenis voor mensen die zelf de ziekte alzheimer hebben en het proces van verandering en aantasting doorleven?
Ja, absoluut. Dat is een doel van mijn onderzoek. Muziek is de best bewaarde herinnering. Er bestaat ook een fragment waarin een vrouw wordt gevraagd naar de Moonlight Sonate van Beethoven waarop ze zegt: “Die ken ik niet” maar vervolgens raakt ze een piano aan en speelt ze 25 minuten onafgebroken. Blijkbaar raakt muziek mensen op deze manier of is de herinnering zo kostbaar dat de informatie opgeslagen ligt op een plek in je hersenen die tot op het laatste moment behouden blijft. Tijdens een van de bezoeken aan mijn opa begon mijn vader op de tafel te trommelen en alhoewel mijn opa niet zoals die vrouw die de sonate van Beethoven begon te spelen, een muzikale carrière heeft gekend, besefte hij wel opeens dat hij kon trommelen. Dat was voor mij een heel mooi moment.
Dus muziek zit heel diep in de essentie van iemand zijn wezen opgeslagen terwijl als je een hersenscan van iemand met alzheimer bekijkt je ziet dat complete gedeeltes zijn weggevaagd.
Blijkbaar doet kunst dat met je. Op een gegeven moment zei mijn opa, en ik vond dat een hele pakkende uitspraak, “ik kan mijn eigen weg in mijn hoofd niet meer vinden”. Juist dat vind ik typerend aan die hele ziekte, je weet ergens nog wat er aan de hand is maar het is te moeilijk geworden een complete gedachtegang af te maken.
Je project kan van toepassing zijn op mensen die zelf de ziekte doorlopen maar ook op mensen in hun omgeving. Wat wil je bieden met je stuk?
Het doel is troost bieden maar het moet ook een punt van herkenning zijn voor mensen die betrokken zijn. Maar daarnaast wil ik ook het publiek op een punt van verwarring brengen dat ze denken: “Nu snap ik het niet helemaal meer”. Eigenlijk wil ik in het klein neerzetten hoe het voelt om dementie te hebben. Tot nu toe een heel moeilijk proces.
Het proces van Alzheimer voor de kijker vertalen in muziek klinkt ook ingewikkeld. Hoe ziet dat er tot nu toe uit en hoe maak je die vertaling?
Globaal is de voorstelling nu een open brief aan mijn opa waarin zijn levensverhaal zoals hij dat heeft meegemaakt, wordt verteld. Vooral in de laatste fase raakt hij door de ziekte de weg in het leven kwijt maar weet hij dat op een intelligente manier te verbergen. Als publiek krijg je het gevoel dat je begrijpt waar het over gaat maar tegelijkertijd weet je het niet helemaal zeker. In het stuk wisselen zekerheid en onzekerheid zich af. Daarnaast wil ik op een poëtische manier eenvoudige dingen kunnen omschrijven. Mijn opa kon bijvoorbeeld op een gegeven moment het woord regen niet meer benoemen en hij vertelde in plaats daarvan dan over de wolken die huilen. De complexiteit van de werkelijkheid die wij vaak in een woord kunnen beschrijven wil ik teruggeven aan het publiek.
Kun je beschrijven hoe je die toenemende verwarring vertaalt naar muziek?
Het is nu een afwisseling tussen passages uit de brief en muziek. Misschien wil ik dat de muziek naarmate de tijd vordert verwarrender wordt, maar het kan ook zo zijn dat de muziek naar het einde toe steeds eenvoudiger wordt. Vooral omdat voor iemand met alzheimer ook alleen de meest eenvoudige melodieën achterblijven. Ik ben nog bezig hoe ik deze afwisseling van complexiteit en verwarring ten opzichte van eenvoud en weglaten ga inzetten. Het hele muziekgedeelte kan ook een baken van rust worden waarin als het ware zware literatuur afgewisseld wordt met Jip en Janneke-taal.
Is er ook ruimte voor lelijke muziek of dissonantie?
Dan is de vraag of lelijke muziek bestaat. Maar juist op de kantelpunt als mijn opa weet dat hij alzheimer heeft zet ik muziek in die daarbij hoort. Muziek die zichtbaar vermoeiend is om naar te luisteren. Mijn opa luisterde voornamelijk klassieke muziek dus dat komt erin.
Het levensverhaal van je opa en je herinneringen aan hem vormen deels je inspiratie. Waar haal je inspiratie uit op muzikaal gebied voor dit concept?
Mijn vader, die ook muzikant is, heeft een compositie geschreven die we aanpassen zodat het ook op de contrabas gespeeld kan worden. Het stuk heet Mariposa en gaat over een nachtvlinder die op zoek gaat naar het licht. Met Alzheimer probeer je de weg door je eigen brein te vinden zoals die nachtvlinder zijn weg naar het licht probeert te vinden. Dit stuk komt in de uiteindelijke compositie en daarnaast moet ik de keuze gaan maken of er hele ingewikkelde muziek op het einde of juist aan het begin komt. Verder maak ik gebruik van muziekstukken die ik ooit heb gehoord of gespeeld of nog wil spelen. Ik kan me voorstellen dat in het begin ingewikkelde muziekstukken inzet met hele snelle ritme veranderingen. Precies zoals ook je brein functioneert als alles nog werkt. Je kunt alle prikkels nog aan. Op het einde wil ik Ave Maria van Piazollo gebruiken en eindig ik met improvisatie.
Luisterfragment uit Geert's brief aan zijn opa
Het klinkt alsof je al best ver bent. Heb je al ideeën voor het aantal muzikanten die je nodig hebt en de locatie?
Het is echt een passie-project dus ik verbind het niet aan een deadline ten behoeve van het creatieve proces. Het staat ook echt los van de opdrachten van het conservatorium. De brief is zodanig persoonlijk dat ik die zelf wil voorlezen en daarnaast komen er maximaal vier muzikanten op het podium te staan anders wordt het te druk en mocht ik het vaker willen opvoeren is het met een klein aantal makkelijker te organiseren.
Het gehele concept is gestoeld op een simpele gedachte en daar moet ook de locatie bij aansluiten. Er moet een piano staan maar er komen geen banners of uitgebreid decor. Het enige wat ik wil zijn 6 tot 8 lampen die gedurende de voorstelling uitgaan. Het centrale punt is een gemeenschappelijk leed dus het moet ook toegankelijk zijn in plaats van dat je een drempel ervaart om ernaar toe te gaan. Het onderwerp zelf brengt al een zekere zwaarte met zich mee. Daarentegen als je het heel abstract gaat vertolken, raakt dat volgens mij niet de snaar die ik wil raken. Dat is ook de reden waarom ik er geen in memoriam concert van wilde maken. Dat je een kaarsje aansteekt en nu ga ik een uur lang klassieke muziek spelen. Het gaat echt over horen wat iemand overkomt via Spoken Word en klassieke muziek met de contrabas als solo-instrument.
Wat ben je nog van plan met de jazzmuziek? Wat is je toekomstbeeld?
Eerst maar eens het conservatorium afmaken maar het uiteindelijke doel is in een orkest spelen. Dit soort projecten met iets meer regelmaat lijkt me ook goed. Mijn uiteindelijke doel is mijn brood verdienen met muziek en kunst.
