'Het naakte lichaam is ook gewoon mooi'

Mijn eindwerk is voortgevloeid uit het manifest en mijn scriptie die ik geschreven heb in het vierde jaar. Maar in het jaar daarvoor ben ik al gaan snuffelen aan het onderwerp en ook beeldend onderzoek gaan doen. Destijds was het programma ‘Gewoon Bloot’ op tv waarbij volwassenen naakt voor een groep kinderen staan en waarbij kinderen dan vragen mogen stellen over het lichaam en alles wat daarbij hoort. Er kwam een enorme ophef over dat programma. Het programma zou pedofilie verheerlijken en daarnaast werd er gesteld dat het schadelijk zou zijn voor kinderen. Ik vond dat raar en onbegrijpelijk. Op dat moment dacht ik: “Hier wil ik wat mee doen!”

Het naakte lichaam is al lang een inspiratiebron voor mij. Een aantal jaren voordat ik aan de academie begon, bezocht ik een expositie van Rodin in het Groninger Museum. Daar was een fotoserie van Erwin Olaf te zien die geïnspireerd was op de beeldhouwwerken van Rodin. Bij het zien van deze foto’s van naakte balletdansers dacht ik: “Ja, het naakte lichaam is ook gewoon mooi zonder dat het in een seksueel daglicht wordt geplaatst.” Vanaf dat moment is dat vuurtje in mij gaan branden. De schaamte in de samenleving omtrent naaktheid en bloot zijn intrigeerde me. Vervolgens ben ik in mijn scriptie gaan onderzoeken wat schaamte is en waar dat vandaan komt. Mijn eerste deelvraag was letterlijk “Wat is schaamte?” Maar in feite is dat een enorm uitgebreide en filosofische vraag waar je al een complete scriptie op zichzelf aan kunt wijden.

Schaamte bestaat alleen in relatie tot een ander. Een mens schaamt zich niet ten opzichte van objecten. Schaamte ontstaat als het ware dankzij een wisselwerking met de blik van de ander. De ander hoeft niet per se de vorm van een persoon te hebben. De ander kan ook de cultuur of een systeem zijn waarin je je begeeft of waarvan je deel uitmaakt. Je schaamt je dan vervolgens door de – veronderstelde- normen en waarden van ‘de ander’ of zoals die gesteld worden door die cultuur of dat systeem. De schaamte komt vervolgens voort uit het idee dat je niet aan de gestelde normen en waarden kunt voldoen. Je kunt als het ware de verwachtingen niet waarmaken en daaruit ontstaat het gevoel schaamte. Dit vond ik een heel interessant gegeven.

Eigenlijk begint de mystificatie en de schaamte voor naakt al bij het Christendom. Maar ook in andere Abrahamistische geloven zoals het Jodendom en de Islam wordt het naakte lichaam als zondig gezien. Daar begint het. Tegelijkertijd worden we vandaag de dag continu met naakt geconfronteerd. Dat naakt is geobjectiveerd dan wel in een seksuele context geplaatst. Door onze aangeleerde schaamte willen we niet als inherent seksueel gezien worden en durven we onszelf niet op die manier bloot te geven. Social media speelt daar ook een rol in. Daarbij kun je denken aan extreem bewerkte beelden door filters en photoshop enerzijds maar ook dat je zomaar zelf naakt op internet kunt belanden. En dat je daarmee je baan kunt verliezen of dat dat andere grote gevolgen met zich meebrengt. Deze mechanismen vinden hun uitwerking in de hele samenleving en dan zie je bijvoorbeeld dat jongeren na het sporten douchen in hun onderbroek.

Tijdens het schrijven van mijn scriptie werd mijn eigen mening steeds belangrijker. Ik schreef eigenlijk al op een activistische toon waardoor het logisch werd voor mij om anderen op te roepen door middel van een manifest. Ik wilde dat andere mensen gingen nadenken over schaamte om zo een culturele verandering in gang te zetten. Ik realiseer me dat dat een moeilijke taak is maar je moet ergens beginnen.

Omdat we alleen geobjectiveerde of geseksualiseerde lichamen naakt te zien krijgen, raken we vervreemd van elkaars en ook van ons eigen naakte lichaam. Tijdens mijn eigen onderzoek stuitte ik op het werk van een ontwerpster die een speciaal spiegeltje had ontworpen omdat er veel mensen met een vulva hun eigen vulva nooit zien of bekijken. Ik merkte zelf ook: “Hoe vaak kijk je nu eigenlijk echt?”

Tijdens mijn scriptie merkte ik dat ik zelf ook schaamtegevoel ervaar. Ik schaam mij ook weleens voor hoe ik eruitzie en daarom besloot ik mijzelf ook op te nemen in het project. En heb ik mijzelf ook op de foto laten zetten.

Om modellen te vinden plaatste ik mijn manifest op een forum. Geïnteresseerden vroeg ik dan om naar de studio op de academie te komen om foto’s te maken. In het begin vond ik het heel spannend om onbekende mensen naakt te fotograferen. Maar ik merkte dat deze mensen het ook heel spannend vonden en dat de spanning snel verdwijnt als je bezig bent. Dan merk iemand niet meer of hij naakt is. Het verhoudt zich altijd tot elkaar. Als we vandaag besluiten allemaal geen kleren meer aan te doen is het niet langer ongemakkelijk.

Huidplooien en details vond ik mooi om te zien maar ook aspecten die de modellen misschien minder mooi aan zichzelf zouden kunnen vinden, heb ik in beeld proberen te brengen. Die echtheid heb ik zoveel mogelijk benadrukt. In mijn eigen foto’s was dat aanvankelijk lastig maar uiteindelijk werkte het bevrijdend om op deze manier naar je lichaam te kijken.

Het was een bewuste keuze om geen gezichten te fotograferen omdat een gezicht ook sterk verbonden is met de identiteit van een ander. Door de gezichten niet vast te leggen wordt het werk universeel en tijdloos. Het gaat ook niet om de persoon die wordt gefotografeerd.

De installatie vormt een fotografisch parcours waarbij de kijker geconfronteerd wordt met naakte lichamen. Symbolisch stapt de toeschouwer ook fysiek over zijn schaamte heen terwijl hij over de hindernissen gaat.

Hoe jij je eigen lichaam ziet ligt in handen van de ander maar ook de media spelen een grote rol. Zij bepalen de beeldcultuur. Door seksualisering van het naakte lichaam ontstaat er een cultuur waar victim blaming goedgepraat wordt. Bijvoorbeeld: ‘Ze was zo bloot gekleed, ze zal er wel om gevraagd hebben.’ En door de enorme schaamte die verbonden is aan het naakte lichaam wordt het verspreiden van naaktfoto’s ook een vorm van shaming die vergaande gevolgen met zich mee kan dragen.

Inderdaad. Bijvoorbeeld de macht die mensen die naaktfoto’s versturen nu hebben in de samenleving verdwijnt als naakt als normaal wordt gezien.

Ik wil graag mijn manifest echt de wereld in brengen. Het begint allemaal met Adam en Eva en de zondeval. We zouden als samenleving terug moeten naar de situatie voordat Eva van de appel eet. Een wereld zonder schaamte.

Mirella Koopman studeert docent beeldende kunst en vormgeving aan ArtEZ en spreekt tijdens haar stage bij ArtEZ Studium Generale afstudeerders vanuit het thema ‘Lichaam en (on)Macht’.

Over Zoë Rullens en Graphic Design: “Lang leve de naakte revolutie!” luidt de titel van het manifest dat Zoë Rullens schrijft in het kader van opleiding Graphic Design aan ArteZ Zwolle. Het manifest is een oproep tot verandering in de samenleving. Normaliseren van het blote lichaam is daarbij het voornaamste doel omdat seksualisatie en objectificatie van het lichaam vergaande gevolgen heeft voor hoe mensen tegen bloot aankijken. Al sinds het begin van haar opleiding heeft het onderwerp haar aandacht en tijdens haar hele opleiding speelt Zoë met de grenzen tussen Graphic Design en Kunst. In haar afstudeerwerk gebruikt ze, zoals dat gebruikelijk is bij Graphic Desgin, tekst en beeld om haar boodschap over te brengen; het doorbreken van het taboe op naaktheid.