In het onderzoeksproject Verstrengeld werken kunstenaars en wetenschappers samen om onze verstrengeling met wier te verkennen. Het project werd begin 2020 gestart door Wouter Engelbart van beeldend kunstplatform DIS, en ArtEZ-docent art education, samen met schrijver-kunstenaar Miek Zwamborn, agro-ecoloog Willem Brandenburg en geluidskunstenaar Herman van den Muijsenberg. Zeewieren kunnen ons helpen met een steviger positief ecologisch perspectief op de toekomst. Waarom? Dat lees je in onderstaande blog waarin Wouter Engelbart ons meeneemt in het onderzoek. In de linkerkolom zie je een algemene lijn over water, bodem en wieren en in de rechterkolom zie je fragmenten van het onderzoeksproject Verstrengeld.
De eerste conclusies van het onderzoeksproject zijn te vinden in de podcast Verstrengeld en het Zeewiermanifest.
Sinds 2021 is de podcast Verstrengeld II gereed. Hieraan nemen onder meer kunstenaarscollectief De Onkruidenier en literatuurwetenschapper Piet Devos deel.
Water
Het aardoppervlak bestaat voor zo’n 70% uit oceanen. Zo’n 97,5% van al het water op de planeet is zout water. Een deel van dat zoutwater wordt als een spons door omliggend land opgezogen. Zo reikt het zeewater in Nederland diep in de grond tot aan de Utrechtse Heuvelrug. Het percentage zoetwater op aarde, dat we onder meer gebruiken om te drinken, om andere dieren van te laten drinken, om ons te wassen en waaruit planten en fungi groeien, bedraagt slechts 2,5% (zie bijvoorbeeld: greenfacts.org). En een groot deel daarvan bevindt zich bevroren in gletsjers, in ijskappen, in de grond en in wolken. De geringe hoeveelheden zoetwater zijn niet evenredig over de wereld verdeeld. In sommige landen is of ontstaat er wat meer, in andere landen is er structureel een groot tekort. Het waterverbruik is echter fluïde en hangt samen met de welvarendheid van een land, haar politieke stabiliteit, ligging, mijnbouw, ontbossing, klimaatmaatregelen en dergelijke. Water denkt niet in landgrenzen, maar is wel afhankelijk van het beleid dat landen uitoefenen. Pacific Centred Enhanced World Satellite Map: worldsmaponline
Miek Zwamborn attendeert ons op bioloog en schrijver Rachel Carson. Hier enkele citaten uit The sea around us (1951).
"We know very little about the first land plants, but they must have been closely related to some of the larger seeweads that learned to live in the coastal shallows, developing strengthened stems and grasping, rootlike holdfast to resist the drag and pull of the waves. Perhaps it was in some coastal lowlands, periodically drained and flooded, that some such plants found it possible to survive, though separated from the sea."
"When they went ashore the animals that took up land life carried with them a part of the sea in their bodies, a heritage which they past on to their children and which even today links each land animal with it’s origin in the ancient sea. Fish, amphibian, and reptile, warm-blooded bird and mammal – each of us carries in our veins a salty stream in which the elements sodium, potassium and calcium are combined in almost the same proportions as in sea water."
(Carson, The sea around us, 2018, p. 18-20)
Convoluta roscoffensi, beeld van de universiteit van Heidelberg
"Convoluta [roscoffensi] has entered into a remarkable partnership with a green alga, whose cells inhabit the body of the worm and lend to its tissues their own green colour. The worm lives entirely on the starchy products manufactured by its plant guest, having become so completely dependent upon this means of nutrition that its digestive organs have degenerated. In order that the algal cells may carry on their function of photosynthesis (which is dependent upon sunlight) Convoluta rises from the damp sands of the intertidal zone as soon as the tide has ebbed, the sand becoming spotted with large green patches composed of thousands of the worms. For several hours while the tide is out, the worms lie thus in the sun, and the plants manufacture their starches and sugars; but when the tide returns, the worms must again sink into the sand to avoid being washed away, out into the deep water. So the whole lifetime of the worm is a succession of movements conditioned by the stages of the tide – upward into sunshine on the ebb, downward on the flood."
Bodem
Over beleid gesproken. In Nederland wordt iedere vierkante meter grond in kaart gebracht, verdeeld over wonen, werken, landbouw, mobiliteit, recreatie en zo genaamde natuur (zie: ruimtegebruik Rijskoverheid). De bodem staat onder druk. Een van de partijen die het zwaar hebben is de diverse groep aan boeren. We zien dat enkele boeren hun werkzaamheden transformeren, dat sommige de boerderij uitbreiden met recreatie, dat velen boos zijn op de overheid vanwege korte termijn denken en verandering van koers en dat supermarkten de boeren meetrekken in een niet gewenste prijzenoorlog. Natuurbeschermers willen een snellere transitie dan de boeren kunnen of durven aan te gaan. Het landbouwgif om tegenmoet te kunnen komen aan voldoende productie en die mede voortkomt uit gesubsidieerde grootschaligheid leidt tot een ‘silent spring’ (Carson, 1962), omdat de biodiversiteit sterk afneemt.
Hoe kunnen we antwoorden op de stikstofstress die het land en haar bodem in de greep houdt. Ambassade van de Noordzee stelt op basis van het gedachtengoed van de Franse denker Bruno Latour, dat de Noordzee en het leven van zichzelf is. Zij stellen dat er een representatiecrisis gaande is in de democratie. “Het niet-menselijke leven wordt niet voldoende effectief vertegenwoordigd, net als het leven van toekomstige mensen en niet-mensen.” Als de Noordzee van zichzelf is, dan zullen we haar dienen te vragen of we erin mogen zwemmen, erover mogen varen en zo voorts. Als ook de bodem van zichzelf is, wat zou dat dan betekenen? De bodem zou dan in gesprek zijn met al het andere leven, niet levende of toekomstig levenden. In Nederland zou de bodem wellicht stellen dat ze verder wegzakt, dat ze inklinkt en minder poreus wordt, dat ze zich soms woestijn voelt, vrienden verliest en vooral dat ze zich economisch uitgebuit voelt. Althans, dat vermoeden we.
Russische plantkundige en agronoom Nikolai Vavilov
"De klimaatverandering is een feit. Het gaat zelfs sneller dan eerder voorzien. De maatregelen die moeten worden genomen om de klimaatverandering te beperken zijn onvoldoende. Kortom er moet veel meer gebeuren en het moet nu gebeuren."
Agro-ecoloog Willem Brandenburg legt verbindingen tussen gebieden die van elkaar weggedreven lijken te zijn. Het verbinden van de ecologiehuishoudkundeleer (biologie) aan het economiehuishoudkundestelsel (geld) kan ons een beter begrip geven van duurzaamheidsvraagstukken. We kunnen opnieuw leren bouwen, ordenen (indu – struere) en de gebroeders Tinbergen (resp. hoogleraar en nobelprijswinnaar economie en bioloog) zouden onze gids kunnen zijn, even als de Russische plantkundige en agronoom Nikolai Vavilov. En hoewel een verstrengeling van economie en ecologie heel ongrijpbaar lijkt, kunnen we met zeewier heel concreet aan die verbinding werken.
“Een pakje voor Herman met nog wat extra materiaal is inmiddels onderweg.” (Miek Zwamborn, 18 nov. 2020)
Herman van den Muijsenberg werkte in kunstenaarsinitiatief De Fabriek te Eindhoven aan geluidsopnames voor de podcast Verstrengeld. Middels de installaties luister Herman naar het wier, ontwikkelt hij foleys, die de impressies van droog – nat, zout – zoet, statisch – dynamisch vertolken. (foto: Ingo Valente)
Wieren
Zeewieren zijn macroalgen die zich hechten aan stenen in getijdenzonen. Sommige algen leven op zichzelf, andere vormen samen bruine, rode of groene wieren. Ze dansen mee met de waterstromen in golven die luisteren naar de maan, de zon, thermodynamica, een helling en talloze entiteiten die haar mede gestalte geven. Wieren produceren zuurstof en herbergen allerlei zeedieren. Hun verschijningsvormen zijn zeer uiteenlopend, van fragiel en helgroen tot stevig en diepbruin.
Als we goed luisteren naar de uitgeputte grond en haar willen revitaliseren, dan kunnen wieren ons helpen. Wieren produceren voldoende eiwitten om landorganismen waaronder de mens te voeden, zelfs als er 10 miljard mensen op de aarde wonen. En naast haar schoonheid heeft wier nog wel meer in petto. Kijk maar eens naar de etiketten in je keuken- of badkamerkastjes. Schrijver-kunstenaar Miek Zwamborn schreef er een prachtig boek over, met historie, beschrijvingen, gedichten, beeldende kunst en ontwerp, portretten en recepten van wieren.
Matisse’ zijn paper-cut collage Algue Blanche sur fond rouge (1953). Te vinden in het boek Wieren van Miek Zwamborn.
Zo’n 16.000 jaar geleden werd er door bewoners van Monte Verde in Zuid Chili al gebruik gemaakt van verschillende soorten zeewieren, afkomstig van diverse locaties, meegevoerd door de storm, verhandeld met buren en gevonden in de vele rotspoeltjes en kreekjes in de getijdenzone.
"The identification of human artifacts at the early archaeological site of Monte Verde in southern Chile has raised questions of when and how people reached the tip of South America without leaving much other evidence in the New World. Remains of nine species of marine algae were recovered from hearths and other features at Monte Verde II, an upper occupational layer, and were directly dated between 14,220 and 13,980 calendar years before the present (~12,310 and 12,290 carbon-14 years ago). These findings support the archaeological interpretation of the site and indicate that the site’s inhabitants used seaweed from distant beaches and estuarine environments for food and medicine."
Vind het gehele artikel door Tom D. Dillehay, C. Ramírez, M. Pino, M. B. Collins, J. Rossen en J. D. Pino-Navarro via: researchgate.net
Een verstrengeld scenario
Stel je voor dat enkele landbouwers zeeboeren worden en samenwerken met vissers. Ecologische zeeboeren zorgen niet zozeer voor het wier, ze zorgen voor de condities waarin het wier kan leven. Ze zijn klimaatboeren. Nederland heeft een ruim 500 kilometer kuststrook. En het land heet niet voor niets Neder. Als de boeren leren samenwerken met het water, dan kunnen zij wierbiotopen creëren waarin niet enkel wier voor economisch gewin groeit, maar er ecologisch evenwicht ontstaat tussen, zeedieren, zoutwater, algen en wier, diatomen en mens.
En het kan nog mooier. Stel je voor dat we samen met de lokale bevolking in wetlands rond de Middellandse Zee kleine ecologische wierboerderijen ontwikkelen. Met het ambacht, de kennis van het gebied en de wens voor werk van lokale bewoners, kunnen zeewierboerderijen het ecologisch weefsel van de Middellandse Zee verstevigen. De duizenden vluchtelingen hoeven geen muur van politiek te bedwingen, maar kunnen de ecologie van lokale gebieden helpen te verstevigen. Zij trekken van woestijngrond naar wetlands om proteïne voor de wereldbevolking te ontwikkelen. Met dit idee stapt Platform DIS samen met Willem Brandenburg, Miek Zwamborn, Herman van den Muijsenberg en al wie mee wil naar Frans Timmersmans, die binnen de Europese Commissie de Green Deal ontwikkelt. Want zeewier moet op de Europese agenda.
Willem Brandenburg: "Het wordt […] tijd om zeeakkerbouw te ontwikkelen met behulp van algen en wieren. Het is tevens de mogelijkheid om stoffen die we op het land zijn op geraakt te herwinnen zoals sporenelementen fosfaat en tevens de broeikasgassen. Het biedt ons dus de mogelijkheid om de verzuring van de zee tegen te gaan en zodoende het marien ecosysteem te herstellen. Eiwit uit zeewier is dan een goede mogelijkheid: om aan het eind van deze eeuw 10 miljard mensen te voorzien van voldoende eiwit is slechts 2% van het zeeoppervlak nodig ofwel 4× Portugal ofwel 36000km2 zee. Naast eiwit en sporenelementen creëren we bijzondere koolhydraatketens voor voeding en non-food."
Vormen verbinden aan wieren. Voorbereiding zeewierpakket voor Piet door Miek.
Miek Zwamborn stuurt niet alleen een pakket met gedroogde wieren naar Herman, maar ook naar Piet Devos. Piet is schrijver, literatuurwetenschapper en disability-onderzoeker en werkt graag mee aan artistieke projecten. Piet is blind geworden in zijn vijfde levensjaar en kan ons waarschijnlijk helpen om de geur, tactiele waarden, het geluid en de smaak te beschrijven. Hij spreekt over ‘skin scape’. “Dat is een begrip uit de antropologie en duidt in wezen op de haptische interactie tussen lichaam en omgeving. Dat betekent dat zowat alle lagen van de tastzin (haptiek) hierin een rol spelen: de huid/tactiliteit, proprioceptie en beweging.” Het gaat er volgens Piet om “hoe de waarneming van een landschap zich vormt door al deze haptische lagen, maar ook hoe wij door dit landschap gevormd worden. Het gaat om de wederkerigheid die zo eigen is aan de tastzin.”
--
En bij het plaatsen van dit artikel, ontvangen we geluidsfragmenten van Piet, die met de wieren in bad is gegaan (thalasso therapie) om te ervaren wat er met wieren gebeurt, als ze weer in het water gaan. Wil je Piet zijn bevindingen horen, luister dan naar Verstrengeld II.
Platform DIS vraagt deelnemers te vertragen en vanuit aandacht voor langere tijd (zoals enige jaren) stil te staan bij eenzelfde vraagstuk, inspiratie te delen en van daaruit expertise en twijfel publiek maken middels events. Platform DIS werd in 2020 geïnitieerd door Wouter Engelbart. Wil je op de hoogte gehouden worden van de activiteiten van Platform DIS, zend ons dan een mail: info@platformdis.nl of kijk op www.platformdis.nl
